مقدمه
تاریخ ثابت
کرده که در جوامع بشری همواره برخی امور در نزد انسانها ارزش ویژهای دارند به
گونهای که حاضرند برای حفظ آن امور
استقامت به خرج داده و از برخی متعلقاتشان دست بردارند، یکی از این امور، امور
دینی هستند، افرادی که این امور برای آنها ارزش دارد گاهی مقاومت را به حدی میرسانند
که جانشان را فدا میکنند در مقاومت اسلامی نیز فرد مسلمان حاضر است برای حفظ دین
اسلام و آرمانهای آن از جان و خواستههای خود بگذرد.
سیر تاریخی
بحث حاکی از آن است که این امر قبل از اسلام و در بین سایر ادیان نیز بوده و سیر
نگارشی مطالب مرتبط با «مقاومت اسلامی» نیز به همان قرون اولیه اسلام میرسد که
در لابلای کتب تاریخی شرح حال مقاومت کنندگان و از جان گذشتگان دینی نوشته شده
و در کتب اخلاقی نیز به طرز رفتار و
اخلاق اسلامی در این رابطه اشاره شده است.
در عصر حاضر نیز به دلیل تخصصی شدن هر علم به بحثهایی از قبیل سیاست مقاومتی،
فرهنگ مقاومتی، اقتصاد مقاومتی و .... فراوان پرداخته شده و نوشتههای ارزشمندی
نیز به رشته تحریر در آمده از جمله پیرامون اقتصاد مقاومتی کتابی با عنوان
«اقتصاد مقاومتی درآمدی بر سیاستها و برنامه عمل» توسط حجت الله عبد الملکی
نوشته شده که انتشارات بسیج دانشجویی دانشگاه امام صادق (علیه السلام) آن را چاپ
کرده یا اثر «مجموعه مقالات اقتصاد مقاومتی» که به همت گروه اقتصاد بنیاد پژوهشهای
اسلامی آستان قدس رضوی منتشر شده و در بردارنده پنج مقاله است.
یکی از اصلیترین و شاید ضروریترین مطلب در «مقاومت اسلامی» ایجاد انگیزه و
تقویت این صفت دینی است که پیامد آن دستیابی به آثار سودمند فردی و اجتماعی
«مقاوت اسلامی» است، بررسی پیشینه این بحث حاکی از آن است که به این مسئله به طور
مبسوط و مستقل پرداخته نشده از این رو این نوشته به دنبال دستیابی به «راهکارهای
قرآن برای تقویت مقاومت اسلامی» است.
مفهوم شناسی
در این قسمت
برخی واژگان مهم پژوهش مفهوم شناسی شده و
معنای مورد نظر در پژوهش حاضر مشخص میگردد.
واژه
«راهکار»، کلمهای فارسی و ترکیبی است از «راه+ کار»؛ این واژه به معنای «راه حل»،
«پاسخ» و روش حل مسئله است.
ریشه
«تقویت»، «ق و ی» به معنای «طاقت» است (فیومی، 1414، ج2: 521) و «تقویت» مصدر باب
«تفعیل» و به معنای «قوی و محکم کردن» است (صاحب، 1414، ج6: 66) مراد از «تقویت» در این نوشته
«نیرومند ساختن»، «استحکام بخشیدن» و «حمایت کردن» است.
ریشه واژه
«مقاومت»، «قوم» به معنای «استمرار و پایداری در راه است» (فراهیدی، 1410، ج5:
233) در فرهنگهای فارسی این واژه به معنای «مقاومت» پافشاری، ایستادگی و استقامت
است (دهخدا، 1361، ج13: 812).
اندیشمندان
علوم قرآنی معتقدند که «استقامت» در هر امرى به معناى «ثابت قدم و پایدار بودن در
انجام، حفظ، اصلاح یک امر و اداى کامل حق
است «استقامت انسان» نیز عبارت است از پايدارى باتمام قوا و اركان در برابر وظايفی
که مربوط به او است به طورى كه كمترين نيرو و توان نسبت به آن وظيفه بى اثر نماند (طباطبایی، 1390، ج11: 48 ).
ریشه واژه
«اسلام»، «س ل م» به معنای «عاری بودن از
عیوب ظاهری و باطنی» (راغب اصفهانی، 1412، ص421) این واژه در زبان فارسی به معنای
«فرمانبرداری»، «فروتنی» و عبادت خالصانه برای خدا» است مراد از اسلام در این
نوشته معنای اصطلاحی آن یعنی «دین اسلام» است.
با توجه به
مفاهیم لغوی و اصطلاحی گفته شده مراد از «راهکارهای قرآن برای تقویت مقاومت
اسلامی» بیان و بررسی آیاتی است که مضمون آنها راهکاری اساسی برای تشویق به ایجاد
این صفت در انسان و در مرحله بالاتر برای تقویت این صفت در بین مسلمانان دارد.
راهکارهای گفتاری
یکی از راه
کارهای قرآن برای تقویت مقاومت اسلامی
راهکارهای گفتاری است حاصل بررسی
آیات در این زمینه این شد که این راهکارها را میتوان به چند دسته تقسیم
کرد:
1. بیان پاداش و کیفر اعمال
اولین
راهکار گفتاری قرآن برای افزایش مقاومت مؤمنان، «بیان پاداش کارهای نیک و کیفر
گناهان» است، علامه طباطبایی درمورد تاثیرآگاهی از پاداش الهی درافزایش مقاومت می‌گوید:
"علم به این که خداوند به مؤمن نیکوکار پاداش میدهد موجب ملازمه او با وجوب
ايمان و صبر در برابر فتنهها در راه خدا مىشوند." (طباطبایی، 1390، ج16:
101).
در زندگی
روزمره نیز انسانها برای تشویق به انجام کاری پسندیده، از روش بیان پاداش آن و
برای مانع شدن از انجام کاری ناپسند، از روش بیان مجازات آن سخن میگویند.
2. اسناد مطلوبات الهی به دست بشر
دومین
راهکار گفتاری قرآن برای تقویت مقاومت اسلامی این است که در برخی آیات خواستههای
الهی در زمینه کشته شدن مشرکان در کارزار به انسانهای مؤمن اسناد داده شده که
همین امر موجب تقویت روحیه مسلمانان میشود از جمله این آیات آیه زیر است:
«قاتِلُوهُمْ يُعَذِّبْهُمُ اللَّهُ بِأَيْديكُمْ وَ يُخْزِهِمْ وَ يَنْصُرْكُمْ
عَلَيْهِمْ وَ يَشْفِ صُدُورَ قَوْمٍ مُؤْمِنينَ (14) «پيكار كنيد با ايشان تا
خداوند به دست شما عذابشان داده و خوارشان سازد و شما را عليه ايشان نصرت داده و
دلهاى مردمى با ايمان را شفا دهد» (توبه: 14).
اینگونه
اسنادها برای مؤمنان تشویقی چند برابر است و موجب شرکت آنان در کارزار و مقاومت
آنان علیه دشمنان اسلام میشود.
3. خداوند خریدار جان انسانهای مجاهد
سومین
راهکار گفتاری قرآن برای تقویت مقاومت اسلامی این است که برخی آیات که به جهاد فی
سبیل الله اشاره میکنند خداوند را خریدار جان انسانهای مجاهد معرفی میکنند به
عنوان مثال در آیهای این گونه آمده: «إِنَّ اللَّهَ اشْتَرى مِنَ الْمُؤْمِنينَ
أَنْفُسَهُمْ وَ أَمْوالَهُمْ بِأَنَّ لَهُمُ الْجَنَّةَ يُقاتِلُونَ في سَبيلِ
اللَّهِ فَيَقْتُلُونَ وَ يُقْتَلُونَ وَعْداً عَلَيْهِ حَقًّا فِي التَّوْراةِ وَ
الْإِنْجيلِ وَ الْقُرْآنِ ...» «خدا از مؤمنان جانها و مالهايشان را خريده به
اين (بهاء) كه بهشت از آن آنها باشد (در عوض) در راه خدا كارزار كنند، بكشند و
كشته شوند، اين وعده حقى است بر او كه در تورات و انجيل و قرآن ذكر فرموده ...»
(توبه: 111).
این امر که خداوند خریدار جان مسلمانان رزمنده
است انگیزه آنها را چند برابر میکند.
4. اعتقاد به امتحان الهی
چهارمین
راهکار گفتاری برای تقویت مقاومت اسلامی در قرآن «اعتقاد به امتحان الهی» است زیرا یکی از عقائد مسلمانان وجود حتمی آزمایشات
الهی در دنیا برای همه است به عنوان مثال در این آیه آمده: «...وَ نَبْلُوكُمْ
بِالشَّرِّ وَ الْخَيْرِ فِتْنَةً ...» «...و ما شما را براى امتحان دچار خير و شر
مىكنيم ...» (انبیاء: 35).
در جای دیگر
میفرماید «ما أَصابَ مِنْ مُصيبَةٍ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ مَنْ يُؤْمِنْ
بِاللَّهِ يَهْدِ قَلْبَهُ ...ٌ» «هيچ مصيبتى نمىرسد مگر به اذن خدا و كسى كه به
خدا ايمان آورد خدا دلش را هدايت مىكند ...» (تغابن: 11).
در این
رابطه آوردهاند که "بنده را بايد كه ايمان به خدا آرد و هر نعمت يا محنت كه
به او رسد، آسان يا دشوار، خوش يا ناخوش همه را به تقدير و تدبير خداوند و به
اراده و مشيّت او داند" (میبدی، 1352، ج2: 503).
آگاهی و
عقیده به این که ما مورد امتحان قرار می‌گیریم و این امتحان از جانب خداوند است،
سبب آمادگی فرد برای رو به رو شدن با آزمون ها و بالا رفتن مقاومت او میشود در
آیهای این گونه آمده: «وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَ
الْجُوعِ وَ نَقْصٍ مِنَ الْأَمْوالِ وَ الْأَنْفُسِ وَ الثَّمَراتِ وَ بَشِّرِ
الصَّابِرينَ» «ما بطور حتم و بدون استثناء همگى شما را يا با خوف و يا گرسنگى و
يا نقص اموال و جانها و ميوهها مىآزمائيم، و تو اى پيامبر صابران را بشارت ده»
(بقره: 155).
نکته کلیدی
مربوط به بحث، عبارت «بَشِّرِ الصَّابِرينَ» است که حاکی از آن است که برنده در
این آزمون الهی کسی است که صبر و مقاومت داشته باشد.
آیهای دیگر هدف این آزمایشات را بیان میکند و
میفرماید: «وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ حَتَّى نَعْلَمَ الْمُجاهِدينَ مِنْكُمْ وَ
الصَّابِرينَ وَ نَبْلُوَا أَخْبارَكُمْ» «و ما به طور قطع همه شما را مىآزماييم
تا معلوم كنيم مجاهدين و خويشتنداران چه كسانى هستند و اعمالتان خبر دهد كه در
باطن چه داريد» (محمد: 31).
طبق این آیه
و آیات مشابه آن هدف از آزمونهای الهی پی بردن به میزان مقاومت اشخاص است و به
فرموده یکی از اندیشمندان قرآنی، صحيح نيست كسى بگويد: ايمان آوردم، آن وقت در
برابر فتنهها از ايمان خود برگردد (طباطبایی، 1390، ج16: 102).
2. 5. توکل و پناه بردن به خداوند
پنجمین راهکار گفتاری قرآن برای تقویت مقاومت
اسلامی، راهکاری اخلاقی است و آن «توکل و پناه بردن به خداوند» در برابر موانع
دنیوی و مقاومت در برابر آنهاست به عنوان مثال در آیهای اینگونه آمده «...وَ
مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ إِنَّ اللَّهَ...» «...و كسى كه
بر خدا توكل كند خدا همه كارهاش مىشود ...» (طلاق: 3) برخی مفسران توکل به
خداوند در همه امور را نشانه کمال ایمان دانستهاند (مکی بن حموش، 1429، ج5:
3311).
برخی دیگر
در این زمینه آوردهاند که معناى توكل اين است كه بنده، پروردگار را وكيل وهمه
كاره و مدبر امور خود بداند و به سبب حقيقى، یعنی خداوند تمسك جويد (طباطبایی،
1390، ج4: 6 و ج9: 414).
نکته مرتبط
با بحث این که در برخی آیات آمده که خداوند هنگامی مؤمنان را امر به توکل به خدا
میکند که پای درگیری و برخورد با دشمنان در میان است و میفرماید «...فَأَعْرِضْ
عَنْهُمْ وَ تَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ وَ كَفى بِاللَّهِ وَكيلاً» «....از آنان
روى بگردان و بر خدا توكل كن كه تكيه گاه بودن خدا (براى تو) كافى است» (نساء:
81).
و در جای
دیگر میفرماید: «وَ لا تُطِعِ الْكافِرينَ وَ الْمُنافِقينَ وَ دَعْ أَذاهُمْ وَ
تَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ وَ كَفى بِاللَّهِ وَكيلاً» «و كافران و منافقان را
اطاعت مكن، و آزارشان را واگذار كن و بر خدا توكل كن، و خدا براى اعتماد كافى است»
(احزاب: 48).
و آیه ای دیگر اساس این توکل را این گونه بیان میکند
که انسان به دلیل ایمان باید برخدا توکل کند زیرا میفرماید: «.. وَ عَلَى اللَّهِ
فَتَوَكَّلُوا إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنينَ» «... و اگر براستى ايمان داريد توكل و
تكيه به خدا كنيد» (مائده: 23)
حاصل جمع
بندی آیات در این زمینه این شد که خداوند مؤمنان را به توکل بر خدا در این امور میخواند:
هنگام سستی
در رفتن به جهاد: «إِذْ هَمَّتْ طائِفَتانِ مِنْكُمْ أَنْ تَفْشَلا وَ اللَّهُ
وَلِيُّهُما وَ عَلَى اللَّهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ» «و آن گاه كه دو
طايفه از شما بد دل و ترسناك و در انديشه فرار از جنگ بودند و خدا يار آنها بود
آنان را دلدار نمود و هميشه بايد اهل ايمان به خدا توكل كنند تا دلدار و نيرومند
باشند» (آل عمران: 122).
در موقع
تصمیم گیری: «... فَإِذا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ ...» «... آنچه را كه
خود تصميم گرفتى با توكل به خدا انجام ده ...» (آل عمران: 159) اهمیت توکل در این
هنگام به حدی است که در رابطه با آن آوردهاند که "توكل را اصلى است و شرطى و
ثمرهئى، اصل آن يقين است و شرط آن ايمان و ثمره آن محبت به خداوند است (امین، بی
تا، ج3: 315).
به هنگام
حمله دشمنان: «... إِذْ هَمَّ قَوْمٌ أَنْ يَبْسُطُوا إِلَيْكُمْ أَيْدِيَهُمْ
فَكَفَّ أَيْدِيَهُمْ عَنْكُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ عَلَى اللَّهِ
فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ (11) «... به خاطر آوريد كه قومى تصميم گرفتند دست
ستم به سوى شما دراز كنند، خدا دستشان را از شما كوتاه كرد، و از خدا بترسيد، و
مؤمنان بايد تنها بر خدا توكل كنند» (مائده: 11).
در برابر
وسوسه شیطان: «اِنَّمَا النَّجْوى مِنَ الشَّيْطانِ لِيَحْزُنَ الَّذينَ آمَنُوا
وَ لَيْسَ بِضارِّهِمْ شَيْئاً إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ عَلَى اللَّهِ
فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ» «نجوى تنها و تنها از ناحيه شيطان است تا كسانى
كه ايمان آوردهاند اندوهگين شوند ولى هيچ ضررى به ايشان نمىزند مگر به اذن خدا و
مؤمنين بايد بر خدا توكل كنند» (مجادله: 10).
دقت در این
آیات میرساند که «توکل بر خداوند» علاوه بر تقویت مقاومت مسلمانان در جهاد بیرونی
و در برابر دشمن خارجی بر تقویت آنان در جهاد درونی و دشمن نفس نیز مؤثر است.
6. اعتقاد به ولایت الهی
ششمین راهکار گفتاری در تقویت مقاومت اسلامی
«اعتقاد به ولایت الهی» است مراد از «ولایت الهی» به گفته یکی از اندیشمندان دینی
این است كه فرد مسلمان یقین داشته باشد که خداوند با هدایت، امر و نهی و یاری
رساندن به انسان، متولى و مدبر امور بندگان است به گونهای که هيچ فرد دیگری اين
نوع ارتباط را با بنده ندارد (طباطبایی، 1390، ج10: 88 و ج18: 230).
آنچه از آیات در این رابطه به دست میآید این
است که مؤمن به دلیل پذیرش ولایت خداوند بر خود، باید در برابر دوستی با کفار
مقاومت کند زیرا در صورت پذیرش سرپرستی کفار، گویا او رابطهاى با خدا ندارد و
ولایت مطلق خداوند را نپذیرفته، شاهد سخن این که خداوند در قرآن میفرماید «لا
يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكافِرينَ أَوْلِياءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنينَ وَ
مَنْ يَفْعَلْ ذلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ في شَيْءٍ إِلاَّ أَنْ تَتَّقُوا
مِنْهُمْ تُقاةً وَ يُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَ إِلَى اللَّهِ الْمَصيرُ
(28) «مؤمنان به هيچ بهانهاى نبايد كفار را ولى و سرپرست خود بگيرند با اينكه در
بين خود كسانى را دارند كه سرپرست شوند و هر كس چنين كند ديگر نزد خدا هيچ حرمتى
ندارد، مگر اينكه از در تقيه، سرپرستى كفار را قبول كرده باشند و فراموش نكنند كه
در بين كسانى كه ترس آورند خدا نيز هست و بازگشت همه به سوى خدا است» (آل عمران:
28).
در جای دیگر نیزمیفرماید: «يا أَيُّهَا
الَّذينَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا الْيَهُودَ وَ النَّصارى أَوْلِياءَ بَعْضُهُمْ
أَوْلِياءُ بَعْضٍ وَ مَنْ يَتَوَلَّهُمْ مِنْكُمْ فَإِنَّهُ مِنْهُمْ إِنَّ
اللَّهَ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمينَ» «هان اى كسانى كه ايمان آورديد، يهود
و نصارا را دوستان خود مگيريد كه آنان دوست يكديگرند و كسى كه (از شما) آنان را
دوست بدارد خود او نيز از ايشان است، چون خدا مردم ستمكار را به سوى حق هدايت
نمىكند» (مائده: 51).
بنابر این
با پذیرش و اعتقاد به «ولایت الهی» فرد مسلمان در برخورد با هر مانعی خود را تنها
و بی یاور احساس نکرده و با باور به ولایت و یاری رسانی همیشگی خداوند مقاومت
بیشتری از خود نشان دهد.
7. یاد خدا و نماز
هفتمین
راهکار گفتاری قرآن برای تقویت مقاومت اسلامی «یاد خدا و نماز» است به عنوان مثال
در قرآن آمده «يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا اسْتَعينُوا بِالصَّبْرِ وَ الصَّلاةِ
إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرينَ» «اى كسانى كه ايمان آورديد از صبر و صلاة
استعانت جوييد كه خدا با صابران است» (بقره: 153).
یکی از اندیشمندان اسلامی در این رابطه آورده:
کمک گرفتن ازخدا به وسیله صبر و نماز،
براى اين است كه در حقيقت ياورى به جز خداى سبحان نيست و درکارها، باید ارتباط خود
را با خدا حفظ نمود و اين، بهترين وسيله براى مقاومت وپيروزى است، نماز كه توجه
وپناه بردن به خدا، است، روح ايمان ومقاومت را زنده مىسازد، و به آدمى مى فهماند
كه به جايى تكيه دارد كه انهدام پذير نيست (طباطبایی، 1390، ج1: 152 و 343).
8. توبه
هشتمین راهکار گفتاری قرآن برای تقویت مقاومت
اسلامی «توبه» است، آیه زیر دلالت بر این مطلب دارد: «... يا قَوْمِ اسْتَغْفِرُوا
رَبَّكُمْ ثُمَّ تُوبُوا إِلَيْهِ يُرْسِلِ السَّماءَ عَلَيْكُمْ مِدْراراً وَ
يَزِدْكُمْ قُوَّةً إِلى قُوَّتِكُمْ ...» «... اى مردم از پروردگارتان طلب مغفرت
نموده، سپس برگرديد تا باران سودمند آسمان را پى در پى به سويتان بفرستد و نيرويى
بر نيرويتان بيفزايد و زنهار، به ناكارى و عصيان روى از خداى رحمان مگردانيد ...»
(هود: 52).
این آیه میرساند
که با توبه و استغفار، خداوند بر توان و قوت انسان میافزاید و با افزایش قوت،
امکان مقاومت انسان بیشتر میگردد.
9. طلب یاری از خداوند
نهمین
راهکار گفتاری قرآن برای تقویت مقاومت اسلامی «استعانت و طلب یاری از خداوند» است
شاهد قرآنی برای صحت مطلب آیهای است به
این مضمون که هنگامی که طالوت و لشگریانش با جالوت و سپاهیانش روبرو شدند گفتند: «
..رَبَّنا أَفْرِغْ عَلَيْنا صَبْراً وَ ثَبِّتْ أَقْدامَنا وَ انْصُرْنا عَلَى
الْقَوْمِ الْكافِرينَ» «... پروردگارا صبرى به ما ده و قدمهايمان را استوار ساز و
بر گروه كافران پيروزمان كن»
این آیه میرساند
که بر انسان لازم است، در پیمودن راه خداوند، از او درخواست ثبات قدم و افزایش
مقاومت نماید.
نکته اساسی
که از جمع بندی «راهکارهای گفتاری قرآن برای تقویت مقاومت اسلامی» به دست میآید این است که هدف از مقاومت اسلامی
تمرین دادن نفس، بر طرف کردن ضعفهای آن (مانند ترس،تنبلی، ناامیدی وتکیه برتوان
خیالی نفس)، خاضع کردن نفس در برابرخداوند و تکیه دادن نفس برخداوند است، در واقع
انسان در سایه مقاومت اسلامی و تمرین استقامت در برابر سختیهای راه بندگی، گوهر
ارزشمند «تهذیب نفس» را به دست میآورد.
راهکارهای الگویی
دومین راهکار قرآن برای تقویت مقاومت اسلامی
«بیان الگو» در این زمینه است که میتوان آنها را به الگوهای مثبت و منفی تقسیم
کرد.
3. 1- الگوهای مثبت
الگوهای
مثبت برای تقویت مقاومت اسلامی در قرآن را میتوان به دو دسته «پیامبران (علیهم
السلام)» و «غیر پیامبران» تقسیم کرد.
3. 1. 1- پیامبران
یکی از
الگوهای مثبت برای تقویت مقاومت اسلامی در قرآن بیان سرگذشت پیامبران (علیهم
السلام) است این گروه به عنوان پرچمداران تبلیغ دین در راه رسیدن به آرمانهای خود
در طول رسالت متحمل دردها و رنجهای فراوان شده و در برابر همه ناگواریها از خود
مقاومت نشان دادند، در آیاتی چند از قرآن کریم، مقاومت این گروه و پیروان ایشان در
برابر ناملایمتهای پیش رو، با هدفِ دادنِ الگو در این زمینه بیان شده است.
الف) حضرت نوح (علیه السلام)
اولین الگوی مثبت از پیامبران (علیهم السلام)
برای مقاومت اسلامی «حضرت نوح (علیه السلام)» است ایشان از جمله پیامبرانی بودند
که مدت طولانی به تبلیغ دین یکتاپرستی پرداختند آیه زیر مدت این تبلیغ را این گونه
بیان میکند «وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا نُوحاً إِلى قَوْمِهِ فَلَبِثَ فيهِمْ أَلْفَ
سَنَةٍ إِلاَّ خَمْسينَ عاماً ...» «ما به تحقيق نوح را به سوى قومش گسيل داشتيم،
پس مدت هزار سال الا پنجاه سال در ميان آنان درنگ كرد ...» (عنکبوت: 14).
در مدت این
نه صد و پنجاه سال عده محدودی به او ایمان آوردند به گونهای که قرآن بیان میکند
که « ...ما آمَنَ مَعَهُ إِلاَّ قَليلٌ» «...جز اندكى از قومش ايمان نياورده بودند»
(هود: 40).
پس از سالها
تبلیغ خداوند به آن حضرت دستور ساختن کشتی را میدهد و میفرماید: «تَجْري
بِأَعْيُنِنا جَزاءً لِمَنْ كانَ كُفِرَ» «و اين كشتى زير نظر ما به حركت در آمد و
بقيه غرق شدند، و جزاى يك عمر كيفر خود را ديدند» (قمر: 14) علت آمدن « ِأَعْيُنِنا»
در آیه این است که توجه به حضور و علم خداوند، مقاومت در برابر استهزاء دشمنان
واذیت ها را، افزایش میدهد.
پیام آیه
این است که کم بودن یاران نباید مانع از تبلیغ دین و مقاومت در برابر دشمنان شود
زیرا سرانجام آن پیروزی است به این وسیله قرآن داستان حضرت نوح (علیه السلام) را
درس عبرتی برای همه جهانیان میداند و میفرماید:
««أَنْجَيْناهُ وَ أَصْحابَ السَّفينَةِ وَ جَعَلْناها آيَةً لِلْعالَمينَ» «پس ما
او و اصحابش را كه در كشتى قرار گرفته بودند نجات داديم و آن كشتى را آيتى براى
عالميان كرديم» (عنکبوت: 15).
ب) حضرت ابراهیم (علیه السلام)
دومین الگوی
مثبت از پیامبران (علیهم السلام) مقاومت اسلامی در قرآن حضرت ابراهیم (علیه
السلام) است، بارزترین نشانه مقاومت ایشان در برابر تصمیم بت پرستان بود که قصد
داشتند او را در آتش انداخته و بسوزانند «قالُوا حَرِّقُوهُ وَ انْصُرُوا
آلِهَتَكُمْ ...» گفتند: اگر اهل عمل هستيد بايد وى را بسوزانيد و خدايانتان را
يارى كنيد ...» (انبیاء: 68).
الگوی
مقاومت بودن حضرت ابراهیم (علیه السلام) از جنبه دیگری نیز قابل بررسی است و آن
این که ایشان به امرخدا برای برپایی نماز و یاد خدا، زن و فرزندش را در سرزمین بی
آب و علف و غریب، ساکن کرد قرآن در این رابطه آورده: «رَبَّنا إِنِّي أَسْكَنْتُ
مِنْ ذُرِّيَّتي بِوادٍ غَيْرِ ذي زَرْعٍ عِنْدَ بَيْتِكَ الْمُحَرَّمِ رَبَّنا
لِيُقيمُوا الصَّلاةَ...» «پروردگارا! من بعضى از ذريه خويش را در درهاى غير قابل
كشت نزد خانه حرمت يافته تو سكونت دادم، پروردگارا! تا نماز بپا كنند ...»
(ابراهیم: 37).
به دلیل این مقاومتها قرآن کریم حضرت ابراهیم
(علیه السلام) و پیروان ایشان را الگوی حسنه مردم معرفی می‌نماید و میفرماید:
«قَدْ كانَتْ لَكُمْ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ في إِبْراهيمَ وَ الَّذينَ مَعَهُ...»
«شما الگوى خوبى در ابراهيم و پيروان او داريد ...» (ممتحنه: 4).
از این رو
حضرت ابراهیم (علیه السلام) از جنبه های متعددی الگوی مقاومت برای مسلمانان است.
ج) حضرت اسماعیل (علیه السلام)
سومین الگوی مثبت از پیامبران (علیهم السلام) برای تقویت مقاومت اسلامی حضرت اسماعیل (علیه
السلام) است، آن چه از آیات به دست میآید این که هنگامی که حضرت ابراهیم (علیه
السلام) مأمور میشود فرزندش را ذبح کند
حضرت اسماعیل (علیه السلام) میفرماید «... يا أَبَتِ افْعَلْ ما تُؤْمَرُ
سَتَجِدُني إِنْ شاءَ اللَّهُ مِنَ الصَّابِرينَ» «... پدرجان آنچه مامور شدهاى
انجام ده كه به زودى ان شاء اللَّه مرا از صابران خواهى يافت» (صافات: 102).
نکته قابل
توجه در آیه این است که حضرت اسماعیل (علیه السلام) صبرش در این کار را از منت
خدای تعالی دانست نه ازخودش (طباطبایی، 1390، ج17: 152).
چند پیام در
این الگوی مقاومتی وجود دارد اول این که مقاومت در راه خدا باید به گونهای باشد
که فرد از جان خود نیز بگذرد و دوم این که مؤمنان میبایست در این راه از خداوند
طلب صبر و مقاومت کنند.
د) حضرت یوسف (علیه السلام)
چهارمین
الگوی مثبت از پیامبران (علیهم السلام) برای تقویت مقاومت اسلامی حضرت یوسف (علیه
السلام) است آیه زیر به مقاومت ایشان در برابر هوای نفس این گونه اشاره میکند:
«وَ لَقَدْ هَمَّتْ بِهِ وَ هَمَّ بِها لَوْ لا أَنْ رَأى بُرْهانَ رَبِّهِ
كَذلِكَ لِنَصْرِفَ عَنْهُ السُّوءَ وَ الْفَحْشاءَ إِنَّهُ مِنْ عِبادِنَا
الْمُخْلَصينَ» وى يوسف را قصد كرد يوسف هم اگر برهان پروردگار خويش نديده بود قصد
او كرده بود، چنين شد تا گناه و بدكارى را از او دور كنيم كه وى از بندگان خالص
شده ما بود» (یوسف: 24).
به گفته یکی
از اندیشمندان اسلامی آیه حاکی از آن است که به دلیل این که حضرت یوسف (علیه
السلام) برهان پروردگارش را دیده بود در برابر قصد آن زن مقاومت کرد و خداوند نیز
او را از فحشا دور کرد چون از بندگان مخلص خدا بود! (طباطبایی، 1390، ج11:
129).
3. 1. 2- غیر پیامبران
غیر از
پیامبران در قرآن الگوهای مقاومتی دیگری نیز یاد شده از جمله:
الف) هابیل
اولین الگوی
مقاومتی مثبت برای تقویت مقاومت اسلامی در قرآن غیر از پیامبران (علیهم السلام)
«هابیل» است که در این رابطه میتوان به آیه زیر اشاره کرد: «لَئِنْ بَسَطْتَ
إِلَيَّ يَدَكَ لِتَقْتُلَني ما أَنَا بِباسِطٍ يَدِيَ إِلَيْكَ لِأَقْتُلَكَ
إِنِّي أَخافُ اللَّهَ رَبَّ الْعالَمينَ» و تو اگر دست خود را به سوى من دراز كنى
كه مرا بكشى من هرگز دست خود به سويت و براى كشتنت دراز نخواهم كرد، زيرا من از
خدا كه مالك و مدبر همه عالم است مىترسم» (مائده: 28) این آیه پیرامون هنگامی است
که قابیل قصد کشتن برادرش هابیل را دارد اما هابیل مقابله به مثل نمیکند آیه دلیل
آن را «خوف الهی» میداند که ناشی از قوت ایمان و اعتقاد هابیل است برخی مفسران در
این زمینه آوردهاند که هابیل در قوت و نیرو از قابیل برتر و با شوکتتر بود ولی
به دلیل خوف الهی دست درازی به قابیل نکرد (کاشانی، بی تا، ج3: 221).
پیام مرتبط
با بحث در آیه این است که توحید باوری نیروی مقاومت در برابر هوای نفس را تقویت میکند
زیرا در آن حال آیه نیرویی که مانع از مقابله به نفس شد را ترس و خوف الهی از طرف
هابیل میداند.
ب) مادر موسی (علیه السلام)
دومین الگوی مقاومتی مثبت برای تقویت مقاومت
اسلامی در قرآن غیر از پیامبران (علیهم السلام) «مادر موسی (علیه السلام) است که
به دلیل ایمان به خدا و اتکاء به نیرویی الهی در مقابل اندوه از دست دادن فرزند
مقاومت کرد آیه زیر به این مطلب اشاره دارد: «وَ أَصْبَحَ فُؤادُ أُمِّ مُوسى
فارِغاً إِنْ كادَتْ لَتُبْدي بِهِ لَوْ لا أَنْ رَبَطْنا عَلى قَلْبِها
لِتَكُونَ مِنَ الْمُؤْمِنينَ» «در نتيجه قلب مادر موسى (علیه السلام) مطمئن و
فارغ از اندوه گشت كه اگر فارغ نمىشد نزديك بود موسى را لو دهد، اين ما بوديم كه
قلبش را به جايى محكم بستيم تا از مؤمنين باشد» (قصص: 10).
ج) ساحران مؤمن به خدا
سومین الگوی
مقاومتی مثبت برای تقویت مقاومت اسلامی در قرآن غیر از پیامبران (علیهم السلام)
«ساحران مؤمن به خدا» هستند که با ایمان به خدا در برابر فرعون از خود صبر و
مقاومت نشان دادند در این رابطه در قرآن آمده: «وَ ما تَنْقِمُ مِنَّا إِلاَّ أَنْ
آمَنَّا بِآياتِ رَبِّنا لَمَّا جاءَتْنا رَبَّنا أَفْرِغْ عَلَيْنا صَبْراً وَ
تَوَفَّنا مُسْلِمينَ» «كينه و انتقام تو از ما به جرم آن است كه وقتى آيههاى
پروردگارمان به سوى ما آمد بدان ايمان آورديم، پروردگارا صبرى به ما عطا كن و ما
را مسلمان بميران» (اعراف: 126).
د) همسر فرعون
چهارمین
الگوی مقاومتی مثبت برای تقویت مقاومت اسلامی در قرآن غیر از پیامبران (علیهم
السلام) «همسر فرعون» است که در آیات الهی صبر و مقاومت ایشان برای دیگران به عنوان یک «ضرب المثل» قرار داده
شده آنجا که میفرماید: «وَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلاً لِلَّذينَ آمَنُوا امْرَأَتَ
فِرْعَوْنَ إِذْ قالَتْ رَبِّ ابْنِ لي عِنْدَكَ بَيْتاً فِي الْجَنَّةِ وَ
نَجِّني مِنْ فِرْعَوْنَ وَ عَمَلِهِ وَ نَجِّني مِنَ الْقَوْمِ الظَّالِمينَم
«و نيز خداى تعالى براى كسانى كه ايمان آوردند مثلى مىزند و آن داستان همسر فرعون
است كه گفت: پروردگارا نزد خودت برايم خانهاى در بهشت بنا كن و مرا از فرعون و
عمل او نجات بده و از مردم ستمكار برهان» (تحریم: 11).
ه) اصحاب کهف
پنجمین الگوی مقاومتی مثبت برای تقویت مقاومت
اسلامی در قرآن غیر از پیامبران (علیهم السلام) «اصحاب کهف» است که به این مطلب در
آیه زیر اینگونه اشاره شده: «نَحْنُ نَقُصُّ عَلَيْكَ نَبَأَهُمْ بِالْحَقِّ
إِنَّهُمْ فِتْيَةٌ آمَنُوا بِرَبِّهِمْ وَ زِدْناهُمْ هُدىً» «ما داستانشان را
براى تو به حق مىخوانيم. ايشان جوانانى بودند كه به پروردگارشان ايمان داشتند و
ما بر هدايتشان افزوديم» (کهف: 13).
یکی از
مفسران پیرامون این آیه آورده: آنها برضد بت پرستى قدرت حاکم قيام کردند و ایمان
سبب محکم نمودن دل و هدایت آنها به امور مورد رضایت خداوند، در نتیجه سبب افزایش
مقاومت آنها در راه حق گشته است (طباطبایی، 1390، ج13، 250).
3. 2. الگوهای منفی
دومین نوع
راهکارهای الگویی قرآن برای تقویت مقاومت اسلامی بیان و معرفی «الگوهای منفی» است
از جمله:
الف) قارون
اولین الگوی
منفی برای مقاومت اسلامی در قرآن «قارون» است وی از جمله افراد ثروتمند در طول
تاریخ است که قرآن در توصیف ثروت وی آورده:
«... وَ آتَيْناهُ مِنَ الْكُنُوزِ ما إِنَّ مَفاتِحَهُ لَتَنُوأُ
بِالْعُصْبَةِ أُولِي الْقُوَّةِ ...» «... ما به وى از گنجينهها آن قدر داده
بوديم كه تنها كليد آنها، مردانى نيرومند را خسته مىكرد ...» (قصص: 76).
اما هنگامی که دعوت شد که در زمین فساد نکند
گفت: «... إِنَّما أُوتيتُهُ عَلى عِلْمٍ عِنْدي ...» «...آنچه برايم فراهم شده
با علم خودم فراهم شده ...» (قصص: 78) او تاب احسان خدا را نادیده گرفت و هر گونه
که خواست رفتار کرد.
پیام آیه این است که ایمان فرد باید به گونهای باشد
که بتواند در راه دین حق از ثروتهای مادی بگذرد نه مانند قارون که نتوانست در
برابر زرق و برق اموال دنیوی از خود مقاومتی نشان دهد.
ب) منافقان
دومین الگوی
منفی برای مقاومت اسلامی در قرآن «منافقان» هستند در این رابطه در قرآن آمده: «...
لِيَعْلَمَ الَّذينَ نافَقُوا وَ قيلَ لَهُمْ تَعالَوْا قاتِلُوا في سَبيلِ
اللَّهِ أَوِ ادْفَعُوا قالُوا لَوْ نَعْلَمُ قِتالاً لاَتَّبَعْناكُمْ هُمْ
لِلْكُفْرِ يَوْمَئِذٍ أَقْرَبُ مِنْهُمْ لِلْإيمانِ يَقُولُونَ بِأَفْواهِهِمْ ما
لَيْسَ في قُلُوبِهِمْ وَ اللَّهُ أَعْلَمُ بِما يَكْتُمُونَ» «... تا معلوم شود
حال آنهايى كه در دين نفاق و دورويى كردند و چون به آنها گفته شد بيائيد در راه
خدا جهاد و يا دفاع كنيد عذر آوردند كه اگر ما به فنون جنگى دانا بوديم از شما
تبعيت نموده و به كارزار مىآمديم اينان با آنكه دعوى مسلمانى دارند به كفر
نزديكترند تا به ايمان، با زبان چيزى را اظهار كنند كه در دل خلاف آن را پنهان
داشتهاند و خدا بر آنچه پنهان مىدارند آگاهتر از خود آنها است» (آل عمران:
167).
عدم مقاومت
منافقان نداشتن ایمان قوی و قائل نبودن به حضور و علم خداوند است که نتیجه آن
مقاومت نداشتن در برابر ترک گناه است.
نتایج
·
راهکارهای قرآن برای
تقویت مقاومت اسلامی را میتوان به دو دسته «راهکارهای گفتاری» و «راهکارهای
الگویی» تقسیم کرد.
·
برخی از راهکارهای گفتاری قرآن در این
رابطه عبارتند از بیان پاداش و کیفر اعمال، اسناد مطلوبات الهی به دست بشر، خریدار
جان انسانهای مجاهد، اعتقاد به امتحان الهی، توکل به خدا، اعتقاد به ولایت الهی،
یاد خدا و توبه است.
·
راهکارهای الگویی قرآن شامل الگوهای مثبت
و منفی است.
o
الگوی مثبت دو دسته هستند دسته اول همه
پیامبران (علیهم السلام) مانند نوح (علیه السلام)، ابراهیم (علیه السلام)، اسماعیل
(علیه السلام)، یوسف (علیه السلام) و ...
، دسته دوم غیر پیامبران مانند مادر موسی (علیه السلام)، ساحران مؤمن،
اصحاب کهف و ...
o
الگوهای منفی در قرآن شامل قارون، منافقان
و ... میشوند.
فهرست منابع
·
قرآن کریم
1.
امين، نصرتبيگم، تفسير مخزن العرفان
در علوم قرآن، 15 جلد، بى جا ، چاپ: 1، بی تا.
2.
دهخدا، علی اکبر، لغتنامه دهخدا،
تهران، چاپخانه وزارت ارشاد اسلامی، 1361 ه. ش.
3.
راغب اصفهانى، حسين بن محمد، مفردات
ألفاظ القرآن، 1 جلد، دار القلم - بيروت، چاپ: اول، 1412 ه.ق.
4.
صاحب، اسماعيل بن عباد، المحيط فى
اللغة، 11 جلد، عالم الكتب - بيروت، چاپ: اول، 1414 ه.ق.
5.
طباطبايى، محمدحسين، الميزان في تفسير
القرآن، 20جلد، مؤسسة الأعلمي للمطبوعات - لبنان - بيروت، چاپ: 2، 1390 ه.ق.
6.
فراهيدى، خليل بن احمد، كتاب العين،
9 جلد، نشر هجرت - قم، چاپ: دوم، 1409 ه.ق.
7.
فيومى، احمد بن محمد، المصباح المنير
فى غريب الشرح الكبير للرافعى، 2 جلد، موسسه دار الهجرة - قم، چاپ: دوم، 1414
ه.ق.
8.
كاشانى، فتحالله بن شكرالله، منهج
الصادقين في إلزام المخالفين، 10 جلد، كتابفروشى اسلاميه - ايران - تهران،
چاپ: 1، 13 ه.ش.
9.
مكى بن حموش، الهداية إلى بلوغ النهاية،
13 جلد، جامعة الشارقه، كلية الدراسات العليا و البحث العلمي - امارات - شارجه،
چاپ: 1، 1429 ه.ق.
10.
ميبدى، احمد بن محمد، خلاصه تفسير ادبى
و عرفانى قرآن مجيد بفارسى از كشف الاسرار، 2 جلد، اقبال - ايران - تهران،
چاپ: 2، 1352 ه.ش.